Bouw en gebruik van het bakhuisje in de Sint Jacobusstraat

^{door André Schoones}

In 2022 bestaat het bakhuisje (bakhûske) in de Sint Jacobusstraat al 40 jaar. De heemkundevereniging besteedde daar aandacht aan tijdens de Braderie van zondag 12 juni door een serie foto’s van de bouw, de inzegening en het gebruik te laten zien. 

Ook is met behulp van de foto’s van de heemkundevereniging, de Stichting ’t Oude Ambacht en Jan van den Meerendonk en de knipselmap van de Braderie en de Kerstmarkt van ’t Oude Ambacht een artikel geschreven over de geschiedenis van het bakhûske.

Het idee

Warme bakker Broer Minkels (1923-1985) bakte als hobby op dagen dat hij vrij had en als de weersomstandigheden dat toelieten op de ouderwetse manier brood en speculaas in het bakhuisje op Haanwijk. Dat wil zeggen in een met takkenbossen gestookte oven. De voornaamste factor voor het slagen van het ouderwetse bakproces zijn de omgevingstemperatuur en de gebruikte grondstoffen. Bij het in totaal vier uren durende bakproces op Haanwijk was er zoveel belangstelling dat de baksels meestal allemaal verkocht konden worden.

Het idee van een bakhuisje in het Maaskantje was al vaker ter sprake gekomen, maar het zou pas rendabel zijn als er veel in gebakken zou worden. De gehele opbrengst van de zevende braderie met oude ambachten, op zondag 31 mei 1981, zou gebruikt worden om in 1982 een bakhuisje te bouwen en Broer Minkels zegde toe dat hij daar dan de ‘professionele’ bakker in zou worden. Er zou ook gezocht  worden naar assistenten, die al bakker waren of die in de praktijk het vak zouden willen leren en die Broer zouden kunnen vervangen als hij verhinderd was om te bakken. Na de bouw zou de Stichting ‘t Oude Ambacht het bakhuisje aan de gemeente overdragen, maar het beheer ervan in eigen hand houden.

De bouw

De familie Van den Hurk liet bij notaris Wedemeijer officieel laten vastleggen dat de grond voor f 1,- beschikbaar gesteld werd voor de bouw. Toon van Breugel van de firma van Breugel-Smulders uit Sint-Michielsgestel zorgde voor het grondwerk. De begroeiing en het afval op de plek waar het bakhuisje moest komen werd weggehaald. De firma van Kaathoven zorgde ervoor dat planten, afval en grond werden weggebracht. 

Piet Bross maakte de tekening voor het gebouwtje en als fundament werd er een betonnen vloer gestort.

Ex-bouwvakker Henricus (Hein) van Pinxteren, een broer van Bertha Goossens-van Pinxteren en geboren in

1916 bouwde ‘op het heilig oog’ dus zonder bouwtekening samen met een assistent in het bakhûske zijn dertiende bakoven. Vroeger werden bakovens gebouwd met ijsselsteentjes, dat werkte heel wat makkelijker dan met de speciaal gebakken vuurvaste stenen die in de oven van Maaskantje zijn gebruikt. Ook het ‘wulf’, de koepel van de oven, werd op het oog gemetseld. De maten waren niet zo belangrijk, het gaat namelijk om de goede verhoudingen zodat de oven goed trekt, dat de stenen niet zwart zouden blakeren en dat de oven op de juiste manier zou worden gestookt. Smid Thijs van den Helm heeft de deur van de oven, en het overige ijzerwerk gemaakt. Na de bouw moest de oven gedurende enkele dagen droog gestookt worden, voordat er speculaas of brood in gebakken kon worden.

^{Links: De opbouw van het bakhuisje. V.l.n.r. Jan van Breugel, Jan van de Meerendonk, Wim Vorstenbosch, Toon van Breugel en Piet Bross. Rechts: Twee timmerlui bezig met het aanbrengen van de dakspanten.}

^{Links: Henricus van Pinxteren uit Berlicum metselde na de oven ook de schoorsteen.}

^{Rechts: De firma van Breugel-Smulders zorgde voor het straatwerk rond het bakhuisje. Van Grinsven van Den Halve Put leverde  planten voor de aankleding van de ruimte en voor de tuin aan de Sint-Jacobusstraat.}

De opening en inzegening

Tijdens de achtste oude ambachtenmarkt op 31 mei 1982 werd het bakhûske officieel geopend door burgemeester Hendrik Maeijer van Sint-Michielsgestel en zijn collega Frits Speetjens van Den Dungen door het aansteken van enkele takkenbossen in de oven.

De ingebruikname van het bakhuisje werd aangegrepen om enkele personen te huldigen die een steentje hadden bijgedragen aan de verwezenlijking ervan. Vooral de voorzitter van ’t Oude Ambacht, Jan Minkels, werd door de Gestelse burgemeester Maeijer in zijn openingswoord geroemd om zijn inzet.

^{Burgemeester Maeijer van Sint-Michielsgestel bij de openingstoespraak. Daarna stak hij met burgemeester Frits Speetjens van Den Dungen de takkenbossen in de oven aan.}  

^{Op de achtergrond o.a. Jan Jennissen, Henk van den Brand en burgemeester Frits Speetjes met zijn echtgenote. (Fotocollectie Erwin Verzandvoort, EVZ 1455).}

In oktober 1982 stelde Jan Minkels voor om als Stichting minder aandacht te gaan besteden aan de jaarlijkse oude ambachtenmarkt. Oude ambachten kwamen minder in trek, de ambachtslieden vroegen geld om op een manifestatie aanwezig te zijn en hun ambacht te demonstreren en moesten vaak met hun spullen gehaald en gebracht worden en commerciële bedrijven gingen als tussenpersoon optreden, wat de prijs opdreef.  In 1982 werd de Oude Ambachtenmarkt zelfs met verlies afgesloten. De Stichting zou haar aandacht daarom meer willen richten op het bakhuisje en de bakmogelijkheden. Groepen zouden dan  bijvoorbeeld op afspraak kunnen komen genieten van vers gebakken brood, een stukje kaas en een glas wijn.

Of het een gevolg was van het bovenvermelde idee, heb ik niet kunnen achterhalen, maar op zaterdagavond 28 mei 1983 om 19.00 uur werd een aantal Dungenaren en Maaskanters uitgenodigd om op de ouderwetse manier samen met bakker Minkels te komen bakken in de Sint Jacobusstraat.

Enkele maanden later werd er een buurtfeest in het Maaskantje georganiseerd, opgehangen aan het bakhûske. Doel van het gebeuren was het bakhuisje meer in de belangstelling te plaatsen en de financiering ervan helemaal rond te krijgen.

Op zaterdag 10 september werd om 19.00 uur het bakhûske ingezegend door oud-pastoor Willem Cox. Zoals gebruikelijk op de braderie werd die plechtigheid opgeluisterd door het Gilde St. Catharina, die ook een demonstratie vendelzwaaien gaf. De avond werd verder gevuld met buurten, muziek en verhalen. Er zouden optreden: Henk van der Aa (presentatie), Ad de Laat, Scoutinggroep Bernadette, de Perketuuters, Henk Verhagen met Linnengoewd, Cor Swanenberg, de Liederentafel van Huub Toelen en een dansgroep van de KVO. Natuurlijk zorgde Broer Minkels voor ouderwets gebakken brood, waren er amateur-wijnmakers van het Gilde Rivierenland aanwezig om hun producten te laten proeven en Jozef van der Donk stond er met een haringkarretje.

Op de zondag daarop was er een mini-braderie rond het bakhûske, waarbij de Schilderkring Brabants Bont aanwezig was. Twee leraren van de Wegwijzer, Ortwin van Coilly en Hans van de Langenberg zorgden voor een kleurig schouwspel door – op verzoek – kinderen en volwassenen als clown te schminken. De hele middag en avond was er gezorgd voor een non-stop muziekprogramma. Het trio Jos van Grinsven trad op, het Bejaardenkoor, Josje van den Braak op hammondorgel, de kapel van de Perketuuters, Ad van Breugel op accordeon, de Liederentafel van Huub Toelen, de Dungense Hofkapel en de Moestown Jazzband. Eigenlijk was het de bedoeling alles uit te voeren in de open lucht rond het bakhûske, maar er was een tent opgezet bij Jans Sterks, waar een honderdtal mensen genoot van alle optredens, die het vanwege ziekte van Henk van der Aa zonder centrale presentatie moesten doen, maar al met al soepel verliep. 

Jantje Mauriks liet zich horen, languit liggend in de ouderwetse broodkar van bakkerij Minkels, als een vlot vertolker van het Brabants dialect. 

En er was een broodbakplaats voor de kinderen.

Het bakproces

Voor er gebakken kan worden moeten er de nodige mutserds gemaakt worden. In de jaren 80 en 90 werden die gemaakt en geleverd door Rein Groenendaal (1924-2012). Ook zijn vrouw Stien Groenendaal-Voets (1928-2000) heeft aanvankelijk veel tijd en energie gestoken in o.a. het bakken van speculaas.

De mutserds waren zo gemaakt dat die in zijn geheel in de oven geschoven konden worden. Het vuur werd eerst achterin gestookt en als de stenen wit waren en dus warm genoeg, werd het vuur verder naar voren gebracht met het roakelijzer. Daarna werden de restanten van het hout in de assenbak getrokken en de vloer van de oven werd met een dweil schoongemaakt. 

Meestal werd het deeg machinaal gekneed, eerst bij Broer Minkels in de bakkerij en na diens overlijden bij Ben Voermans. Na het rijzen werd het deeg verdeeld en afgewogen, met een steen als tegengewicht (zes ons). Met twee bollen tegelijk werd het deeg gebold.

Daarna werden met de schieter (scheuter) de bollen in de oven geschoven. Kleine bolletjes werden meestal op een bakplaat gelegd die in de oven werd geschoven.

Tijdens de braderie worden enkele honderden broden gebakken, die steevast voldoende kopers trokken.

Het gebruik van het bakhuisje

In 1984 werd op de tiende braderie een smeedijzeren schoorsteenkap met de afbeelding van een bakker die een brood in de oven schiet door de Stichting van de familie Van den Hurk overgenomen. De familie is eigenaar van de grond waar het bakhuisje op staat en had als voorwaarde gesteld dat ze van de Stichting elk jaar twee verse krentenbroden zouden ontvangen.

In de aula van de Wegwijzer was dat jaar door de heemkundevereniging een expositie ingericht: ‘Van graan naar molen tot brood’, die door mevrouw M. Maeijer-Leijse werd geopend met het in beweging brengen van een kafmolen. Er waren vijf thema’s uitgewerkt, waarbij o.a. ook een traditioneel gedekte begrafenistafel en een feesttafel te zien waren.  

Maar door het overlijden van Broer Minkels in 1985 en omdat Jan Minkels een eigen bedrijf had en dus niet als begeleiding kon optreden, is dit initiatief niet van de grond gekomen. 

Ben Voermans heeft daarna wel steeds een belangrijke bijdrage geleverd door als dat nodig was voor het deeg te zorgen en door voldoende worstenbroodjes vooruit te bakken die dan in de oven warm gemaakt konden worden.

In 1988 onderhandelde een commissie met het gemeentebestuur om een beeld van een bakker in het Maaskantje te realiseren, o.a. als eerbetoon aan bakker Broer Minkels. Op de vijftiende braderie (1989) werd het een meter twintig hoge beeld ‘het bèkkerke’, gemaakt door Ton Buynsters, door minister Gerrit Braks onthult. In 2003 organiseerde ’t Oude Ambacht voor het eerst ook een Kerstmarkt in Maaskantje. Deze markt was wat kleiner van opzet dan de braderie. Het brood, gebakken in het bakhuisje, kreeg concurrentie van erwten- en bonensoep, glühwein, poffertjes en worstenbroodjes.

Ook bij andere gelegenheden wordt het bakhuisje gebruikt.  Deelnemers aan ‘Bosch Bévert’ hebben enkele keren hun voettocht naar de Sint Jan in Den Bosch afgesloten met een broodmaaltijd bij het bakhûske.  Ook de fietsclub van de KBO sloot er een keer het seizoen af en nam er afscheid van de routeuitzetter Toon Mulders.

^{Bestuurslid Van Nieuwburg van Stichting ’t Oude Ambacht gaat rond met vers gebakken brood met kaas, zult en ham voor de fietsclub van de KBO. (Foto: Leo van den Broek).}

Wellicht zijn er vaker van dit soort bijeenkomsten geweest, maar daar zijn geen ‘bewijzen’ van gevonden in de vorm van berichten, verhalen of foto’s.

In 2007 werd de buitenkant van het bakhûske gerestaureerd en in 2009 werd de oven hersteld.

De bakkers.

Broer Minkels was vanaf het begin de bakker in het bakhûske. 

^{Broer Minkels controleert de broden die in de gloednieuwe oven zijn gebakken.} 

Zijn opvolger was Jan van den Meerendonk, Jan had het vak van Broer geleerd in het bakhuisje op Haanwijk. Jan van de Meerendonk liet buurtgenoten kennis maken met het bakken op de ouderwetse manier. Ook schoolklassen werden soms uitgenodigd om een eigen broodje te komen bakken.

^{Een schoolklas toont het eigen vormgegeven brood. (Fotocollectie Jan van de Meerendonk).} 

^{Jan van de Meerendonk nodigde in 1984 enkele belangstellende inwoners van Maaskantje, Den Dungen of SintMichielsgestel uit om een les in broodbakken te komen volgen. Hij leert Riet Kastelijn en Sjan Maas hoe ze met een schieter (scheuter) het brood in de oven moeten leggen. (Foto: Brabants Dagblad, Martin de Goede).}

Toen Jan van den Meerendonk stopte als bakker in het bakhuisje hebben de bakkers Piet Goossens en Rien

Baaijens het stokje van hem overgenomen, aangevuld met de ‘amateur’ bakker Rien de Keijzer.

Intussen heeft zich ook al weer een bakker van de jongere generatie aangediend in de persoon van bakker Jan van Jan Goossens (de fietsenmaker).

^{Bakker Piet Goossens bolt het brood met twee handen tegelijk. (Foto: André Schoones 2012).}

^{Links: Rien de Keijzer, een van de bakkers, weegt het deeg af (met een steen als contragewicht) en Rien Baaijens achter hem bolt het brood. Rechts: De verkoop van brood op de braderie van 2013 door Nellie de Keijzer en Maria Baaijens.}

De huidige stand van zaken

De coronaperikelen gooiden enkele keren roet in het eten voor zowel de braderie als de kerstmarkt. De Stichting hoopt vanaf 2022 weer op de gewone voet verder te kunnen gaan met bakken, verkoop en entertainment in het Maaskantje en rond het bakhûske.

Bronnen:

• Knipselarchief van heemkundevereniging ‘Op die Dunghen’, met artikelen uit het Brabants Dagblad en De Meierij.
• De foto’s en informatie zijn afkomstig van Stichting ’t Oude Ambacht, tenzij anders vermeld. – Jan van den Meerendonk.

——————————————————————————————————————————————————————————————————